લોકસભા અને રાજ્યસભામાં પસાર થયેલા ત્રણેય કૃષિ બિલોમાં શુ છે? અને તેનો વિરોધ કેમ થઈ રહ્યો છે?

આઝાદી પછી ભારતની ખેતીમાં મોટો ફેરફાર થયો છે, સરકાર ત્રણ કૃષિ બીલોને કૃષિ સુધારણા માટેનું એક મહત્વપૂર્ણ પગલું ગણાવી રહી છે જ્યારે ખેડૂત સંગઠનો અને વિપક્ષો તેની વિરોધ કરી રહ્યા છે. ગામડાઓમાં અને સોશિયલ મીડિયામાં ખેડૂત સંગઠનોએ પોતાનો અવાજ ઉઠાવ્યો છે, ત્યારબાદ ત્રણેય બિલ લોકસભા અને રાજ્યસભામાં પસાર થયા છે. બિલ પસાર થવાના વિરોધમાં, અકાલી દળના નેતા અને એનડીએ સરકારના સાથી અને કેન્દ્રીય ખાદ્ય સંરક્ષણ મંત્રી હરસિમરત કૌર બાદલે તેમના પદ પરથી રાજીનામું આપ્યું હતું.

SOURCE : INTERNET

2022 સુધીમાં ખેડૂતોની આવક બમણી કરવાનું વચન આપનાર કેન્દ્ર સરકારના આ બિલોનો વિરોધ કેમ થઈ રહ્યો છે? કેમ ખેડૂતોને લાગે છે કે સરકાર તેમની મંડીઓ (APMC) છીનવી અને કોર્પોરેટ કંપનીઓને આપવા માંગે છે? ખેડૂતો કેમ માને છે કે કેન્દ્ર સરકારનું આ પગલું ખેડૂત વિરોધી છે? ખેડૂત હેલ્પ પાસે લોકસભામાં પસાર થયેલ કૃષિ અધ્યાદેશનું ગેઝેટ છે, તેમાં જે લખ્યું છે તે તમને સરળ શબ્દોમાં સમજાવવામાં આવ્યું છે, જેથી તમે સમજી શકો કે ત્રણ કૃષિ અધ્યાદેશમાં શું છે. આપણે સૌ પ્રથમ જાણવું જોઈએ કે આ ત્રણ બીલ શું છે.

ગુરુવારે 17 સપ્ટેમ્બરના રોજ, લોકસભામાં બે બિલ કૃષિ પેદાશ વેપાર અને વાણિજ્ય (સંવર્ધન અને સરળીકરણ) બિલ, 2020 અને ખેડૂત (સશક્તિકરણ અને સંરક્ષણ) ભાવ ખાતરી અને કૃષિ સેવા કરાર બિલ 2020 પસાર કર્યા, જ્યારે એક આવશ્યક વસ્તુ (સુધારો) બીલનો ખરડો લોકસભામાં પહેલાંથી જ પસાર થઈ ચૂક્યો છે.

કૃષિ સંબંધિત આ ત્રણેય બીલને જાણો

કૃષિ પેદાશ વેપાર અને વાણિજ્ય (સંવર્ધન અને સરળીકરણ) વટહુકમ (Farmers' Produce Trade and Commerce (Promotion and Facilitation) Act, 2020)

કૃષિ પેદાશ વેપાર અને વાણિજ્ય (સંવર્ધન અને સરળીકરણ) વટહુકમ, ૨૦૨૦ અનુસાર રાજ્ય સરકારો મંડીઓની(APMC) બહાર કૃષિ પેદાશોના વેચાણ અને ખરીદી પર ટેક્સ વસૂલી શકતી નથી અને ખેડુતોને તેમના પાકને નફાકારક ભાવે વેચવાની સ્વતંત્રતા આપે છે. સરકારનું કહેવું છે કે આ પરિવર્તન દ્વારા ખેડુતો અને વેપારીઓને ખેડૂતોની પેદાશોના વેચાણ અને ખરીદીને લગતી સ્વતંત્રતા મળશે, જે સારા વાતાવરણનું સર્જન કરશે અને ભાવો પણ સારા મળશે.

સરકારનું કહેવું છે કે આ વટહુકમથી ખેડુતો તેમની કૃષિ પેદાશો દેશની કોઈપણ જગ્યાએ અથવા કોઈ પણ વ્યક્તિને વેચી શકે છે.  આ વટહુકમમાં, કૃષિ પેદાશ માર્કેટિંગ સમિતિઓ (APMC) ની બહાર પણ કૃષિ પેદાશો વેચવા અને ખરીદવાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે. આના દ્વારા સરકાર એક દેશ એક માર્કેટની વાત કરી રહી છે.

સરકારનું કહેવું છે કે આ વટહુકમના કારણે ખેડૂતો તેમનું કૃષિ ઉત્પાદન દેશમાં ક્યાંય પણ, કોઈપણ વ્યક્તિ કે સંસ્થાને વેચી શકશે. આ અંગે કેન્દ્રીય કૃષિ મંત્રી નરેન્દ્રસિંહ તોમારે લોકસભામાં જણાવ્યું હતું કે, ખેડુતો તેમની ઉપજની કિંમત નક્કી કરી શકશે.  તે જ્યાં ઇચ્છે ત્યાં પોતાનું ઉત્પાદન વેચી શકે છે, જેની મદદથી ખેડૂતનાં હક્કો વધશે અને બજારમાં હરિફાઇ વધશે. ખેડૂતને તેના પાકની ગુણવત્તા પ્રમાણે ભાવ નક્કી કરવાની સ્વતંત્રતા મળશે.  લોકસભામાં બિલ પસાર કરતાં સરકારે કહ્યું કે આ ફેરફાર દ્વારા ખેડુતો અને વેપારીઓને ખેડૂતોની પેદાશોના વેચાણ અને ખરીદી સંબંધિત સ્વતંત્રતા મળશે.  જે સારા વાતાવરણનું નિર્માણ કરશે અને ભાવ પણ સારા મળશે.

આવશ્યક વસ્તુ અધિનિયમ 1955માં સંશોધન (The Essential Commodities (Amendment) Bill)

પહેલા વેપારીઓ ખેડુતોના કૃષિ ઉત્પાદનને સસ્તા ભાવે ખરીદીને સંગ્રહ કરી લેતા હતા અને તેની કાળાબજારી કરતા હતા. તેને રોકવા માટે આવશ્યક વસ્તુ અધિનિયમ 1955 લાગુ કરવામાં આવ્યો હતો. આ એક્ટ અનુસાર વેપારીઓને મર્યાદા કરતા વધારે કૃષિ ઉત્પાદનોના સંગ્રહ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. હવે નવું બિલ આવશ્યક વસ્તુ અધિનિયમ બિલ 2020, અનાજ, કઠોળ, તેલીબિયાં, ખાદ્યતેલ, ડુંગળી અને બટાટા જેવી ચીજોને આવશ્યક ચીજવસ્તુઓની સૂચિમાંથી દૂર કરવા માટે લાવવામાં આવ્યો છે.

રાષ્ટ્રીય આપત્તિ અથવા દુષ્કાળ જેવા વિશેષ સંજોગોમાં સિવાય આ ચીજો પર કોઈ સ્ટોક મર્યાદા રહેશે નહીં. આના પર સરકારનું માનવું છે કે હવે લક્ષ્ય કરતા વધુ કૃષિ પેદાશોનું ઉત્પાદન થઈ રહ્યું છે. કોલ્ડ સ્ટોરેજ, વેરહાઉસ, ફૂડ પ્રોસેસિંગ અને રોકાણના અભાવને કારણે ખેડુતો સારા ભાવો મેળવવામાં અસમર્થ છે.

ખેડૂત (સશક્તિકરણ અને સંરક્ષણ) ભાવ ખાતરી અને કૃષિ સેવા કરાર બિલ 2020 (The Farmers (Empowerment and Protection) Agreement of Price Assurance and Farm Services Bill)

આ બિલ ખેડૂતોને પાકની વાવણી કરતા પહેલા નિયત ધોરણો અને નિયત ભાવ મુજબ પોતાનો પાક વેચવાનો કરાર કરવાની મંજૂરી આપે છે.  આ વટહુકમમાં કરારની ખેતી વિશે વાત કરવામાં આવી છે.  જો સરકારનું માનીએ તો આ બિલ ખેડૂતનું જોખમ ઘટાડશે. બીજું ખરીદદાર શોધવા માટે ક્યાંય જવાની જરૂર નથી.  સરકારની દલીલ છે કે આ વટહુકમને લીધે ખેડૂતો શોષણના ડર વિના સમાન ધોરણે મોટા રિટેલ વેપારીઓ, નિકાસકારો વગેરે સાથે જોડાવા સક્ષમ બનશે.  કેન્દ્રીય કૃષિ મંત્રી નરેન્દ્રસિંહ તોમરનું કહેવું છે કે બજારમાં અનિશ્ચિતતાનું જોખમ ખેડૂતો પર રહેશે નહીં અને ખેડૂતોની આવકમાં સુધારો થશે.

સરકારનું એમ પણ કહેવું છે કે આ વટહુકમ સાથે, ખેડુતોની પેદાશ દુનિયાભરના બજારોમાં પહોંચશે. કૃષિ ક્ષેત્રમાં ખાનગી રોકાણ વધશે.

કૃષિ સાથે સંકળાયેલા આ બીલોનો વિરોધ કેમ કરવામાં આવે છે?

શું કૃષિ પેદાશ વેપાર અને વાણિજ્ય (સંવર્ધન અને સરળીકરણ) વટહુકમથી ખેડુતોને લાભ થશે?

ઘણા સમયથી ખેડૂત હિતોની વાત કરી રહેલા સ્વરાજ ઇન્ડિયાના પ્રમુખ યોગેન્દ્ર યાદવ કહે છે કે, "એ વાત સાવ સાચી છે કે APMC ની ઘણી સમસ્યાઓ છે, ખેડુતો APMC થી ખુશ નથી પણ નવી સરકારી વ્યવસ્થા પણ બરાબર નથી."

"આ વટહુકમમાં કહે છે કે મોટા વેપારીઓ સીધા જ ખેડૂતો પાસેથી ખેત પેદાશોની ખરીદી કરી શકશે, પરંતુ તે એ નથી કહેતું કે જે ખેડૂતોમાં વાટાઘાટ કરવાની ક્ષમતા નથી, તેઓ તેનો લાભ કેવી રીતે લેશે?" એમ તેમણે ઉમેર્યું હતું.

અખિલ ભારતીય કિસાન સંઘર્ષ સંકલન સમિતિના કન્વીનર વી.એમ.સિંઘ પણ બિલની નીતિઓ પર સવાલ ઉભા કરે છે. તેઓ કહે છે કે "સરકાર એક રાષ્ટ્ર એક બજાર બનાવવાની વાત કરી રહી છે, પરંતુ સરકાર એ નથી જાણતી કે જે ખેડૂત પોતાના જિલ્લામાં પોતાનો પાક વેચી શકતો નથી તે અન્ય રાજ્ય કે બીજા જિલ્લામાં પોતાનો પાક કેવી રીતે વેચી શકશે? શુ ખેડુતો પાસે એટલા સાધન હશે અને તેમને દૂરની મંડીઓમાં લઈ જવા માટે ખર્ચ પણ થશે."

તેમણે ઉમેર્યું, કે "આ વટહુકમની કલમ 4 માં જણાવાયું છે કે ખેડૂતને ત્રણ કામકાજના દિવસોમાં પૈસા આપવામાં આવશે. પરંતુ જો ખેડૂતના પૈસા અટવાઈ જશે તો તેને બીજા રાજ્ય અથવા જિલ્લાના વારંવાર ધક્કા ખાવા પડશે. બે-ત્રણ એકર જમીન ધરાવતા ખેડૂતની પાસે  ન તો લડવાની શક્તિ છે અને ના તો ઇન્ટરનેટ પર પોતાનો સોદો કરવાની ક્ષમતા છે. અને તેથી જ ખેડૂત તેની વિરુદ્ધ છે. "

દેશના જાણીતા નિકાસ નીતિના નિષ્ણાત અને કૃષિ નિષ્ણાત દેવિન્દર શર્મા કહે છે, "સરકાર જેને સુધારણા કહે છે તે યુ.એસ., યુરોપ જેવા ઘણા દેશોમાં પહેલેથી અમલમાં છે અને તેમ છતાં ત્યાંના ખેડૂતોની આવક ઓછી થઈ છે." યુ.એસ.ના ચીફ ઇકોનોમિસ્ટ કહે છે કે 1960 ના દાયકાથી ખેડૂતોની આવક ઘટી રહી છે. જો આ વર્ષોમાં ત્યાં કૃષિ બચી છે, તો તે મોટા પ્રમાણમાં સબસિડી દ્વારા આપવામાં આવતી આર્થિક સહાયને કારણે છે."

તેઓ વધુમાં જણાવે છે કે બિહારમાં 2006 થી APMC નથી અને તેના કારણે વેપારીઓ બિહારથી સસ્તા ભાવે અનાજ ખરીદે છે અને પંજાબ અને હરિયાણામાં આ જ અનાજને APMCમાં  વેચે છે કારણ કે APMC નું મોટું નેટવર્ક છે. જો સરકાર ખેડુતોના હિત માટે આટલું વિચારે છે, તો તેણે પછી બીજો વટહુકમ લાવવો જોઈએ જે ખેડૂતોને MSP નો કાનૂની અધિકાર આપે અને સુનિશ્ચિત કરે કે  MSP થી નીચેના ભાવે કોઈની પાસેથી ખરીદી નહીં થાય. આનાથી ખેડુતોને પ્રોત્સાહન મળશે.

મધ્યપ્રદેશના યુવા ખેડૂત નેતા અને મધ્ય પ્રદેશના રાષ્ટ્રીય ખેડૂત મજૂર સંગઠનના પ્રદેશ અધ્યક્ષ રાહુલ રાજનું કહેવું છે કે APMC સિસ્ટમ જ સમાપ્ત થઈ જશે. તેમનું કહેવું છે કે, "સરકારના આ નિર્ણયથી APMC સિસ્ટમનો અંત આવશે. તેનાથી ખેડૂતોને નુકસાન થશે અને કોર્પોરેટરો અને વચેટિયાઓને ફાયદો થશે."  તેઓ વધુમાં કહે છે, 'ખેડૂત (સશક્તિકરણ અને સંરક્ષણ) ભાવ ખાતરી અને કૃષિ સેવા કરાર વટહુકમમાં એક દેશ એક બજારની વાત છે પરંતુ સરકાર તેના દ્વારા કૃષિ પેદાશ માર્કેટિંગ સમિતિઓ (એપીએમસી) ના ઈજારાને ખતમ કરવા માગે છે.  જો APMC નો અંત આવશે તો વેપારીઓની મનસ્વીતા વધશે અને ખેડુતોને પેદાશનો યોગ્ય ભાવ મળશે નહીં. "

શું ખેડૂત (સશક્તિકરણ અને સંરક્ષણ) ભાવ ખાતરી અને કૃષિ સેવા કરાર કોર્પોરેટ ખેતીને પ્રોત્સાહિત કરશે?

સરકારની દલીલ છે કે આ વટહુકમથી શોષણના ડર વિના સમાનતાના આધારે ખેડૂતો મોટા રિટેલ વેપારીઓ, નિકાસકારો વગેરે સાથે જોડાવા સક્ષમ બનશે. કેન્દ્રીય કૃષિ પ્રધાન નરેન્દ્રસિંહ તોમરનું કહેવું છે કે બજારની અનિશ્ચિતતાનું જોખમ ખેડુતો પર નહીં પડે અને ખેડુતોની આવકમાં સુધારો થશે, પરંતુ કૃષિ નિષ્ણાંતો કંઈક બીજું કહી રહ્યા છે.

સરદાર વી.એમ.સિંઘ કહે છે, "50 વર્ષ પહેલા પંજાબના ખેડૂતોએ પેપ્સીકો સાથે બટાટા અને ટામેટા ઉગાડવા માટે કરાર કર્યો હતો. આ વટહુકમની કલમ ૨ (એફ) બતાવે છે કે તે કોના માટે બનાવવામાં આવે છે. એફપીઓ પણ ખેડૂત છે. એવું માનવામાં આવે છે કે ખેડૂત અને વેપારી વચ્ચે વિવાદની સ્થિતિમાં મધ્યસ્થી પણ બનાવવામાં આવ્યો છે. જો આ બાબતે વિવાદ થાય તો નુકસાન ખેડુતોને થાય છે. "

"વિવાદનું સમાધાન લાવવા માટે 30 દિવસની અંદર સમાધાન બોર્ડમાં જવું પડશે. જો સમાધાન નહી લાવવામાં આવે તો કલમ 13 મુજબ એસડીએમ (મામલતદાર) પાસે સાથે મામલો દર્જ કરવામાં આવશે. એસડીએમના હુકમની અપીલ જિલ્લા કલેક્ટર પાસે જશે અને જીત્યા પછી ખેડુતોને ચુકવણી કરવા આદેશ અપાશે. દેશના 85 ટકા ખેડુતો પાસે બે-ત્રણ એકરની જમીન છે. જો કોઈ વિવાદ થાય છે, તો તેમની આખી મૂડી વકીલ રોકવા અને કચેરીઓની મુલાકાત લેવા માટે ખર્ચ કરવામાં આવશે. "

ભારતીય ખેડૂત સંઘના રાષ્ટ્રીય પ્રવક્તા અભિમન્યુ કોહરનું માનવું છે કે, "આ નવા વટહુકમ હેઠળ ખેડૂત પોતાની જમીન પર મજૂર રહેશે. આ વટહુકમ દ્વારા કેન્દ્ર સરકાર આપણા ખેડુતો પર કૃષિનું પશ્ચિમી મોડેલ લાદવા માંગે છે પરંતુ સરકાર આ વાત ભૂલી જાય છે તે એ છે કે આપણા ખેડૂતોની તુલના વિદેશી ખેડુતો સાથે કરી શકાતી નથી કારણ કે આપણી પાસે જમીન-વસ્તીનો ગુણોત્તર પશ્ચિમના દેશોથી અલગ છે અને આપણી પાસે ખેતીએ આજીવિકાનું સાધન છે, જ્યારે પશ્ચિમી દેશોમાં આ વ્યવસાય છે.

અભિમન્યુ સમજાવે છે, "કરાર ખેતી ખેડુતોનું શોષણ તરફ દોરી જાય છે. ગયા વર્ષે, ગુજરાતમાં પેપ્સીકો કંપનીએ કેટલાક કરોડોનો દાવો કર્યો હતો જે પાછળથી ખેડૂત સંગઠનોના વિરોધને કારણે પાછો ખેંચી લેવામાં આવ્યો હતો." તેમણે ઉમેર્યું. કરાર ખેતી અંતર્ગત પાક વાવણી કરતા પહેલા કંપનીઓ ખેડુતોનો માલ નિયત ભાવે ખરીદવાનું વચન આપે છે પરંતુ બાદમાં જ્યારે ખેડૂતનો પાક તૈયાર થાય છે ત્યારે કંપનીઓ ખેડુતોને થોડો સમય રાહ જોવી કહે છે અને બાદમાં ખેડુતો પર  ઉત્પાદન ખામીયુક્ત હોવાને કારણે નકારી કાઢવામાં આવે છે. "

આવશ્યક વસ્તુ એક્ટ 1955 માં સુધારાથી મોટી કંપનીઓને લાભ થશે!

ભારતીય ખેડૂત ફેડરેશનના રાષ્ટ્રીય પ્રવક્તા, અભિમન્યુ કોહર એસેન્શિયલ કોમોડિટીઝ એક્ટ 1955 માં થયેલા સુધારા અંગે કહે છે, "આપણા દેશમાં 85% નાના ખેડુત છે એ સમજવાની વાત છે , ખેડુતો પાસે લાંબા ગાળાની સ્ટોરેજ ક્ષમતા નથી એટલે કે આ વટહુકમ મોટી કંપનીઓ દ્વારા કૃષિ ઉત્પાદનોને બ્લેક માર્કેટિંગ માટે લાવવામાં આવ્યો છે. કંપનીઓ અને સુપર બજારો કૃષિ પેદાશોનો તેમના મોટા વખારોમાં સંગ્રહ કરશે અને બાદમાં ગ્રાહકોને વધુ કિંમતે વેચશે છે." ખેડૂત સંગઠનોનું કહેવું છે કે આ ફેરફારથી બ્લેક માર્કેટિંગમાં ઘટાડો થશે નહીં પણ વધશે."

મધ્યપ્રદેશના તત્કાલીન મુખ્ય પ્રધાન પ્રકાશ ચંદ્ર સેઠી 1972 માં આવશ્યક વસ્તુ એક્ટ લાવ્યા હતા. APMC માં પાકના ભાવ ઓછી કિંમતે નક્કી ન કરવા જોઈએ, તેવી વ્યવસ્થા એ એક્ટમાં હતી, પરંતુ નીતિ નિષ્ફળ ગઈ.

ભારતીય ખેડૂત સંઘના જનરલ સેક્રેટરી ધર્મેન્દ્ર મલિક કહે છે કે સરકારના હાથમાં ખાદ્યન નિયંત્રણ રહેશે નહીં, આ સૌથી મોટો ખતરો છે.

તેઓ કહે છે, "સરકારે અનાજને ખાનગી હાથમાં રાખવા દેવા માટે આવશ્યક ચીજવસ્તુ અધિનિયમ 1955 માં પરિવર્તન કર્યું છે. હવે સરકારનો તેના પર કોઈ નિયંત્રણ રહેશે નહીં. કોરોના કટોકટીની વચ્ચે આ નિયંત્રણ સરકારના હાથમાં છે, તેથી લોકો અનાજની કટોકટીની કોઈ સમસ્યા નહોતી. આનાથી ધીમે ધીમે કૃષિ સંબંધિત આખું ગ્રામીણ અર્થતંત્ર તૂટી જશે. ખાનગી વેપારીઓ પુરવઠાને પોતાની રીતે નિયંત્રિત કરશે અને બજાર ચલાવશે, જેનો સીધો પ્રભાવ ગ્રાહકોને પડશે.